Моќта е јасно ставена во прашање секогаш кога се појавува срамот
Ниту една емоција не е поблизу до основните митови за човековиот социјален поредок отколку срамот. На почетокот, Адам и Ева стоеле заедно, двајцата голи, мажот и неговата жена, и не се срамеле. И тогаш тие јадеа од дрвото на знаењето; им се отворија очите; тие знаеја дека се голи; тие се покриваа со лисја од смокви. Нивниот срам беше она што му рече на Бога дека паднале и станале луѓе од нашиот вид. Протагора му кажува на Сократ, дека откако Прометеј ги разликувал луѓето од другите животни со тоа што им дал оган, Зевс им дал срам и правда за да можат да живеат заедно во хармонија.
Срамот е емоција која ни сигнализира дека сме направиле нешто погрешно или нечесно; исто така е она што нè остава ранливи од тоа да бидеме направени да се чувствуваме обесчестено, деградирано, згрозено или засрамено од постапувањето на другите – тоа е, да бидеме понижени. Тука Уте Фревер го следи Протагора: „моќта е … јасно ставена во прашање секогаш кога се појавува срам“.
Нејзината работа е за тоа како и во какви околности сето тоа човечко чувство се мобилизира во три арени: во казнувањето на оние што навредуваат против јавниот ред, во училниците и преку Интернет, како и во меѓународните односи. Фрејвер започнува со приказната за 26-годишниот туниски продавач на зеленчук по име Мохамед Буазизи, кој во декември 2010 година се самозапали пред канцеларијата на градоначалникот на Сиди Бузид, откако една полицајка му удри шлаканица и му ја конфискуваше стоката. Имаше доволно понижување. Неговите постапки започнаа со „револт на достоинството“ што ја започнаа Арапската пролет.
Оваа книга е во еден поглед историја за тоа како ова стана возможно. Тоа е приказна за демократизација на правото на достоинство и чест, кое во различни периоди се сметаше дека припаѓа само на аристократијата а не на обичните, на возрасните а не на децата, на мажите повеќе од жените, на суверениот а не на народот. Делумно станува збор за подемот на политиките, засновани не врз моќта на силните да ги засрамат слабите, туку на капацитетот да создадат самоуправни субјекти на кои не им требаат бучни и неуредни ритуали на јавно понижување за да живеат заедно во мир. Но, станува збор и за многу начини на кои срамот сè уште функционира и денес.
Првиот дел од историјата на Фревер е добро познат, но исто така добро раскажан. Затворите и казните го заменија столбот; повеќе достоинствени казни заменија тепање во училиштата и во војската; педагогијата дојде во прилог на позитивни стимулации за добро однесување и академско достигнување заради засрамување од неуспех; ритуалите на суверена еднаквост се регулираа со односите меѓу нациите-држави, така што улижувањето, на пример, стана парадигматско за стариот поредок. Ова е историја на напредок, во која самозапалувањето на Буазизи служи како пресвртница.
Сепак, највредните делови на оваа книга се приказните за начините на кои безвременската емоција на срамот се мобилизираше, преговараше и регулираше во поновото минато, а сè уште и денес. Национал социјализамот направи јавно омаловажување – на Евреите, се разбира, но најзначајно за „нечесните жени“ – прашање на државната политика. Но, наспроти распространетата критика за двојните стандарди (жените кои имаа односи со еврејски мажи беа јавно засрамени, додека мажите кои имаа односи со еврејски жени главно беа оставени сами на себе) и презирот меѓу Германците за „средновековни“ обреди што ги понижуваа соседите, Хитлер нареди „да престане сечењето на косата, јавната изложеност, парадирањето наоколу со знаци“. Дури и за нацистите, старите популарни задоволства на столбот имаа свои граници.
Со текот на времето, на наставниците им беше забрането да тепаат или понижуваат студенти, но подемот на врснички субкултури и нови технологии на засрамување, најзначајни Интернетот и социјалните медиуми, отвори свежи арени на засрамување. Новите полуавтономни младински организации како братства и старите ревитализирани – англиските јавни училишта, на пример, измислија генијални и дури брутални ритуали на понижување за да ги разликуваат тие внатре од тие надвор. Античките, родови форми на засрамување, особено силувањето, сè уште се практикуваат: војните во поранешна Југославија се пример. Фрејвер, исто така, ги испитува новите начини на спротивставување, вклучително и вид на публицитет генериран од движењето #MeToo за сексуални престапи и јавно самозасрамување што се случува на телевизиските емисии кои напредуваат кон консензуалната деградација на натпреварувачите.
Потоа следува понижувањето како инструмент на надворешната политика. Кајзер Вилхелм Втори инсистираше на тоа дека кинескиот емисар што требаше да дојде во Берлин за да се „одмазди“ за убиството на германскиот амбасадор за време на Ихетхуанското (боксерско) востание. Емисарот одби и светската дипломатска заедница работеше да го убеди Кајзер Вилхелм да прифати нешто помалку. Тој се спротивстави затоа што да се откаже од правото да бара понижување, би изгледал како капитулација на британските претстави. Конечно, некој се приближи до него со аргумент дека лакомството е форма на богохулење и не е соодветно да се изврши во христијанска нација.
Фревер, исто така, го привлекува нашето внимание кон убавата нормативна рамнотежа помеѓу понизноста во лицето на злосторството и понижувањето – помеѓу срамот како праведен и срамот како непопустлив. Кога германскиот канцелар Вили Брант падна на колена пред споменикот на Натан Рапопорт на Варшавското гетско востание, многумина го зедоа како подвижен знак на покајание и жалост за злосторствата на нацистите во Полска: преземањето врз себе на добро заслужениот срам на нацијата што згреши против друга. Во рамките на Германија, конзервативниот печат го сметаше за национално понижување и како политички несоодветен емоционален гест. Неговото предложено дипломатско зближување со Полска беше прогласено за „договор за срам“.
Фрејвер покажува дека луѓето не можат да живеат заедно без срам, колку и да е, оваа примарна емоција е злоупотребена или отфрлена во корист на поубава алтернатива – причина, на пример. Но, може да се каже за срамот, она што се вели за лицемерието: тоа е комплиментот што порокот го плаќа на доблеста. За повеќето од нас, тоа е емоција што би можеле да ја направиме без: ‘зар не се срамите од себе?’ Не се добредојдени зборови. Но, со оглед на тоа што некои од нас живеат во земја каде бесрамноста на високи места е редослед на денот, треба да го поздравиме капацитетот да чувствуваме срам. Без тоа триумфира хубрисот (прекумерна гордост или самодоверба, заб.).
Автор: Томас В. Лакур (Thomas W Laqueur)
Превел од германски на англиски јазик: Адам Бреснахан (Adam Bresnahan)
Превел од англиски на македонски јазик: м-р Илија Јованов
Извор: Literary Review
